Tē-kiû

Tē-kiû

Tē-kiû, ia̍h-sī kóng Tē, sī thài-iông-hē tē-5 tōa ê he̍k-chheⁿ, chē-chí nā tùi Ji̍t-thâu hit pêng sǹg khí sī pâi tī tē-3 lia̍p, lî ji̍t-thâu pêng-kin 149.6 pah-bān kong-lí hn̄g. Tē-kiû sī lán lâng só͘ khiā, koh sī ûi-it chai-iáⁿ ū sèⁿ-miā tī-leh ê só͘-chāi.

Tē-kiû ê piáu-bīn ū hái-iûⁿ kap khong-khì, chia khong-khì 78% sī chek-sò͘, 21% sī sng-sò͘. Phiau-chún tāi-khì ap-le̍k tī hái-pêng-bīn sī bí pêng-hong kong-chhioh 101,325 newton.

Thian-bûn sèng-chit

Tē-kiû lī Ji̍t-thâu pêng-kin ū 149,600,000 kong-lí. Tē-kiû kho͘ Ji̍t-thâu chi̍t lìn chha-put-to 365.25 kang; nā tùi Tē ê pak-pêng khòaⁿ, sī chiàu hoán sî-cheng ê hong-hiòng se̍h, i ê chū-choán (rotation) hong-hiòng mā sio-siâng. Chū-choán ê chiu-kî, sī 23 tiám-cheng, 56 hun-cheng, kiam 4 bió-cheng, chhia-sim kap i-ê kúi-tō pêng-bīn pí, sī chhu 23.44°.

Chhiah-tō ê poàn-kéng ū 6,378 kong-lí, tī Thài-iông-hē óa-lāi ê sì lia̍p tē-chit he̍k-chheⁿ tang-tiong, Tē-kiû sī siōng tōa ê chi̍t lia̍p, chóng nā kap óa-gōa ê khì-thé tōa he̍k-chheⁿ pí oân-á koh chiâⁿ sè lia̍p. Tē-kiû ta ū chi̍t lia̍p thian-jiân ōe-chheⁿ, tō sī Goe̍h-niû, lî Tē pêng-kin 384,400 kong-lí hn̄g.

Tāi-khì kap chúi

Khàm tī Tē chiūⁿ ê khì-thé kap e̍k-thé, kiau thài-iông la̍t chò-hóe, sī iàu-kín Tē-kiû sèⁿ-miā ê mi̍h. In keng-kòe tāi-khì-khoan (atmosphere) kap chúi-khoan (hydrosphere) pun-sòaⁿ kiam hôe-thâu.

Tē-kiû ê tāi-khì hâm hun-chú-khoán ê chek-sò͘ 78 pha-sén, hun-chú-khoán ê sng-sò͘ 21 pha-sén. Tang-tiong lēng-gōa koh ū pa̍t khoán khì-thé chhin-chhiûⁿ argon(a-lú-góng), chúi-khì, jī-sng-hòa thòaⁿ-sò͘, methane(me-sán) téng-téng, kiam chē-chē sè-lia̍p-chí phû tī lāi-bīn.

Chham-chiàu

• Joseph A. Angelo (2006). "Earth". Encyclopedia of Space and Astronomy. Facts on File. ISBN 978-0-8160-5330-8.
• "Earth". Encyclopædia Britannica.

Liân-kiat

• Tē-kiû, Wikipedia.